Структурна-семантычныя тыпы складаных сказаў у беларускіх прыказках і прымаўках

У манаграфіі З.К.Тарланава, робіцца, як сказана ў анатацыі, “першая спроба ўсебаковага сінтаксічнага аналізу рускіх прыказак, арганізаваных па тыпу складанага сказа” [9, с. 2]. Тут, напрыклад, прыводзяцца ў якасці ілюстрацый 16 прыказак са структурай бяззлучнікавага сказа.
Аналізуючы прыказкі і прымаўкі, можна зрабіць вывад, што многія з іх ніколі не былі шырокавядомымі, З.К.Тарланаў піша пра “вялізную ступень распаўсюджанасці бяззлучнікавых структур у мове прыказак”, робіць выснову, што “эталонам складанага цэлага ў сінтаксісе прыказак выступае, такім чынам, бяззлучнікавы складаны сказ” [9, с. 128]:
а) са злучэннем і падпарадкаваннем: Была б дзеўка, але певень запеў, як радзілася;
б) са злучэннем і бяззлучнікавай сувяззю: Ёсць хлеб – ядзім, няма – глядзім, сёння паабедаем, а як заўтра – не ведаем;
в) з падпарадкаваннем і бяззлучнікавай сувяззю: Добрае сена: каб пасаліў, то і поп з’еў бы.
Г.Л. Пермякоў робіць вывад, што: “Практычна прыказкі і прымаўкі прадстаўлены ўсімі мажлівымі відамі сказаў”, і дадае: “За выключэннем, разумеецца, намінатыўных, такіх, як Зима, Двенадцать часов, Тихий морозный день і пад.” [16, с. 18]. Але гэта не зусім так.
Няма сярод прыказак і прымавак генітыўных, нерасчлянёных сказаў, шмат якіх канструкцый з ліку ускладненых простых сказаў, многіх разнавіднасцей, што бытуюць у няпрыказкавых складаназлучаных, складаназалежных і бяззлучнікавых сказах, не бывае сярод прыказак і прымавак складаназалежных сказаў з сузалежным (аднародным і неаднародным) падпарадкаваннем, а таксама сказаў з простай мовай.
Такім чынам, прыказкі і прымаўкі не ствараюцца ў гутарцы або пры пісьме, а выкарыстоўваюцца як ужо вядомыя гатовыя выслоўі.
Парэміі – трапныя народныя выслоўі з павучальным зместам: Калявады намочышся, каля агню апячэшся; На тое і шчупак у моры, каб карась не драмаў; Дай, Божа, у добры час сказаць, а ў нядобры памаўчаць; На сваім сметніку і певень гаспадар; У чужой руцэ кусок здаецца заўсёды большым.
Мова прыказак і прымавак лаканічная, вобразная. Яны маюць абагульнены сэнс і ўвасабляюць жыццёвы вопыт народа. Асаблівай трапнасцю, выразнасцю вызначаюцца зарыфмаваныя прыказкі і прымаўкі: Засвеціць сонца і ў наша ваконца; Плакаў, плакаў, а Бог быў аднакаў, пачаў танцаваць, пачало шанцаваць; Покі жаніцца – загаіцца; Касі, каса, пакуль раса, раса далоў – касец дамоў; На языку мядок, а на сэрцы лядок [17, с. 115].
Беларуская вусна-паэтычная творчасць - важная частка духоўнай культуры нашага народа. Здаўна служыць яна магутным сродкам вобразнага пазнання жыцця, праўдзіва адлюстроўвае думкі, і мкненні і спадзяванні народных мас, садзейнічае выхаванню іх эстэтычных густаў і ідэалаў. На працягу многіх стагоддзяў вуснапаэтычная творчасць была амаль адзінай формай выражэння духоўнага жыцця людзей: яна зяўлялася і зяўляецца неадемнай часткай культурнай спадчыны народа, яна спадарожнічае чалавеку на працягу ўсяго яго жыцця.
У афарыстычнай творчасці беларускага народа прыказкі і прымаўкі карыстаюцца найбольшай папулярнасцю. Яны ярка адлюстроўвалі багаты працоўны і жыццёвы вопыт народа, яго мудрасць, псіхалогію і светапогляд, маральна этнічныя і эстэтычныя ідэалы.
Прыказкі і прымаўкі ўзніклі яшчэ ў дакласавым грамадстве. У некаторых з іх адбіліся язычніцкія ўяўленні пра сусвет, прыроду, чалавека, расліны, жывёл. Кожная эпоха пакідае пасля сябе велізарныя пласты прыказак і прымавак: у іх адлюстроўвалася жыццё ў часы прыгону, ва ўмовах жорсткай капіталістычнай эксплуатацыі, раскрываюцца карэнныя змены ў жыцці і побыце народа ў сучаснасці. Ў прыказках і прымаўках эпохі феадалізму выразна адбілася тэма прыгоннага жыцця, паказана стаўленне народа да паноў і іх падданых.
Прыказкі вучаць любіць свой край, Радзіму, яе герояў і ненавідзець ворагаў. Трапна выказвае народ свае думкі пра шчасце, лёс і долю, дабро і зло.
Увогуле, прыказкі і прымаўкі - гэта своеасаблівая энцыклапедыя жыцця народа ў розныя гістарычныя эпохі.
Фальклор - няспынная творчасць народа, якая бытуе ў вуснай перадачы людзей з пакалення ў пакаленне.
Народна-паэтычная творчасць і сёння адыгрывае важную ролю ў духоў-ным жыцці людзей, у фарміраванні іх эстэтычна-мастацкіх густаў, ідэалаў і светапогляду [18, с. 100-107].

1. Сборник белорусских пословиц, составленный И.И. Носовичем // Сб. ОРЯС Имп. АН: - СПб., 1874. Т. XII. №2.
2. Крапіва, К. Беларускія прыказкі // Зб. тв.: У 4 т. – Мінск, 1963. Т. 4.
3. Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. – Мінск, 1975. Т. 8.
4. Мокиенко, В.М. Образы русской речи: историко-этимологические и этнолингвистические очерки фразеологии / В.М. Мокиенко. – Л., 1986.
5. Маслова, В.А. Введение в лингвокультурологию: учеб. пособие / В.А. Маслова. – М., 1997.
6. Маслова, В.А. Языковая картина мира и культура / В.А. Маслова // Когнитивная лингвистика конца XX века: материалы междунар. науч. конф., Минск, 7-9 окт. 1997 г.: в 3 ч. – Минский гос. лингв. ун-т. – Минск, 1997. – ч. 1.
7. Маслова, В.А. Лингвокультурология: учеб. пособие / В.А. Маслова. – М.: Академия, 2001.
8. Рамза, Т.Р. Сінтаксіс: Тэарэтычны курс: Вучэб. Дапаможнік / Т.Р. Рамза; Пад агул. рэд. А.Я. Міхневіча. – Мн.: БДУ, 2003.
9. Тарланов, З.К. Очерки по синтаксису русских пословиц. – Л., 1982.
10. Беларуская граматыка: У 2 ч. Ч. 2. Сінтаксіс. – Мінск, 1986.
11. Беларуская мова. У 2 ч. Ч. 1. Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Фразеалогія. Марфемная будова слова і словаўтварэнне. Марфалогія: Падручнік / Я. М. Адамовіч, Л.А. Акаловіч, Г.Ф. Андарала і інш.; Пад агул. рэд. Л.М. Грыгор'евай. - 4-е выд., стэр. – Мн.: Выш. шк., 2001.
12. Лепешаў, І.Я. Парэміялогія як асобны раздзел мовазнаўства: дапам. / І.Я. Лепешаў. – Гродна: ГрДУ, 2006.
13. Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы. Вучэбна-метадычны комплекс для студэнтаў спецыяльнасці 1-02 03 07-01 “Англійская мова. Беларуская мова і літаратура” / Склад. і агул. Рэд. С.М. Лясовіч.- Наваполацк: УА “ПДУ”, 2008.
14. Белошапкова, В.А. Современный русский язык: Синтаксис / В.А. Белошапкова. – М., 1977.
15. Буряк, Л.І. Сінтаксічныя асаблівасці складанага сказа / Л.І. Буряк // Весн. Беларус. дзярж.ун-та. Сер.4. Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. – 1980. - № 1.
16. Пермяков, Г.Л. От поговорки до сказки. – М., 1970.
17. Беларуская мова. У 2 ч. Ч. 2. Сінтаксіс: Падручнік / Я.М. Адамовіч, Н.І. Бурака, Л.М. Грыгор’ева і інш.; Пад агул. рэд. Л.М. Грагор’евай. – 3-е выд., стэр. – Мн.: Выш. шк., 2001.
18. Валодзіна, Т.В. Без прыказкі і з лаўкі не зваліцца: свет рэчаў сялян. падворка ў фразеалогіі і культуры беларусаў / Т. В. Валодзіна // Род. слова. – 1999. - № 2.