Сучасная беларуская лiтаратурная мова, контрольная №3, вариант 3

Кантрольная праца
(сінтаксіс і пунктуацыя)
Заданне 1.
Вясна прыйшла неяк раптоўна. Звечара снег мацаваў даволі востры марозік, і нельга было падумаць, што ўсё рушыцца раніцаю. Сонца, ахутанае шэраю смугою, нясмела пакрывае новыя абсягі. І хоць на ноч яшчэ марозіла, зацягвала, пакрыла іх лядком, удзень усе зноў макрэла, раставала. (Б.Сачанка)

Не з’яўляюцца словазлучэннямі наступныя спалучэнні слоў:
1)вясна прыйшла;
2)снег мацаваў;
3)сонца пакрывае.

Заданне 2.
1. Рудзін хадзіў па плаціне, а Наталля спяшалася да яго проста праз поле, па мокрай траве.
–  Спадарычна! спадарычна! вы сабе ногі замочыце, –  казала ёй яе пакаёўка Маша, ледзь паспяваючы за ёй.
Наталля не слухала яе і бегла без аглядкі.
– Пачакай тут, Маша, у хвоі, –  прамовіла яна і спусцілася да сажалкі.
Рудзін падышоў да яе і спыніўся ў здзіўленні. Такога выразу ён яшчэ не заўважаў на яе твары. Бровы яе былі ссунуты, вусны сціснуты, вочы глядзелі проста і строга.
– Зміцер Мікалаіч, –  пачала яна, –  нам час губляць некалі. Я прыйшла на пяць хвілін. Я павінна сказаць вам, што матухна ўсё ведае. Спадар Пандалевский падгледзеў нас трэцяга дня і расказаў ёй пра наша спатканне.
–  Божа мой! –  выгукнуў Рудзін, – гэта жудасна... Што ж сказала ваша матухна?
Яна не сердавала на мяне, не лаяла мяне, толькі падакарала мне за маё легкадумства.
Так,і яшчэ дадала, што вы самі ані не жадаеце жаніцца на мне..Ды ўжо я і не помню ўсяго, што яна казала мне.
Наталля прамовіла ўсё гэта нейкім роўным, амаль бязгучным голасам. (І.С.Тургенеў)
2. Два маладыя настаўнікі, загадніца дзіцячага саду, вызначыць па гусце, ісці за вадой, паехаць за таварам, клапоціцца пра дзяцей, экскурсія па каласоўскіх месцам, вялікі па памеры, па маёй думцы, чакаць больш гадзіны.

Заданне 3.
1.  Нaд лecaceкaй, зapocлaй гycтымi кycтaмi apэшнiкy, плылo пaвyцiннe бaбiнaгa лeтa. Плылo ў бoк мaлaдoгa, як бы aбпaлeнaгa дзiвocным aгнём, aciннiкy. Алe (тaк здaвaлacя здaлёк, з дpyгoгa кpaю лecaceкi) пaвyцiннe, нiбы бaючыcя згapэць нa гэтыx aгнicтыx лicцяx, нe чaплялacя зa aciны, a, дaляцeўшы тyды, paптaм yзнiмaлacя вышэй ix i ляцeлa ў яcны, нa дзiвa глыбoкi блaкiт aceннягa нeбa i як бы pacтaвaлa ў гэтaй бяздoннaй ciнявe.
Сoнцa нядaўнa cxiлiлacя з пaўдня, aлe xaвaлacя ўжo зa лecaм, i нa дзялянкy пaдaў дoўгi зyбчacты цeнь, дзe-нiдзe paзpэзaны coнeчнымi пpacвeтaмi. Пa ляcнoй cцeжцы, звiлicтaй i вyзкaй, зacлaнaй зaлaтым дывaнoм бяpoзaвaгa лicця, iшлi тpы чaлaвeкi ў фopмeнныx шaпкax ляcнoй вapты.
Кaля лecaceкi caмы cтapэйшы з ix, ccyтyлeны, з xyдым мapшчынicтым твapaм i ciвымi вycaмi, гэтaк жa мoўчкi звяpнyў ca cцeжкi i зaкpoчыў пaмiж кycтaмi apэшнiкy. Мiнyўшы лecaceкy, пpaйшoў  aciннiк, пoтым пa жapдзiнax, нябaчныx y тpaвe, пepaбpaўcя цepaз пoймy нeвялiкaй paчyлкi. (І.Шамякін).
2. 1. Майстар-ювелір Лазар Богша зрабіў для Еўфрасінні свой слынны крыж – неацэнны твор старажытнабеларускага ўжытковага мастацтва. (У.Арлоў)
 неацэнны твор старажытнабеларускага ўжытковага мастацтва –адасоблены паясняльны член сказа, азначэнні;
2. Моўчкі, не развітваючыся, выскачыў Азевіч праз сені ў шэрае начное сутонне падворка. (В.Быкаў)
не развітваючыся – адасобленная паўпрэдыкатыўныя акалічнасць, выражана дзеепрыслоўным зваротам, заўседы адасабляецца
3. Акрамя кучаравых бярозак на ўзгорку расла высокая сухаверхая хвоя. (З.Бядуля)
акрамя  –  адасоблены абмежавальна-вылучальны член сказа, выражанае назоўнікам ва ўскосном склоне з прыназоўнікам
4. У катэджы была немалая бібліятэка, і сярод кніг  –   некалькі томікаў беларускай літаратуры, у тым ліку, і вершы Уладзіміра Дубоўкі.(К.Кірэенка)
некалькі томікаў беларускай літаратуры  –  адасоблены ўдакладняльны член сказа, какнкрэтызуе сэнс папярэдніх неадасобленных  членаў сказа, выражаюцца азначэннем;
5. Трохі азадачаны, ен спыніўся за некалькі крокаў ад лесу, абаперся на змятую з натруджанага пляча вінтоўку. (В.Быкаў).
ен спыніўся за некалькі крокаў ад лесу – адасобленны  паўпрэдыкатыўны прыдатак, развіты.

Заданне 4.
З пабочнымі канструкцыямі:
1.Мележ бачыў у творчай дзейнасці, найвышэйшы грамадзянскі абавязак: быў выключна сур'езны, добрасумленны і прынцыповы,сапраўды па-рыцарску, іначай не скажаш, адносіўся да літаратуры. (Н.Гілевіч).
2. Гаворка, на шчасце, пайшла пра Міканора. (І.Мележ)
3.Настрой у людзей, заўважыў Туравец, быў прыгнечаны, усіх непакоіла няўдача. (І.Мележ)
4. Між іншым, я сам люблю прыход вясны. (П.Панчанка).


З устаўнымі канструкцыямі:
1. А над гэтым верасам, над гэтай празрыстасцю, над палямі і лугамі, недзе з абеду (Верасоўскі чамусьці ніколі не бачыў, каб птушкі ляцелі ў вырай з раніцы) чарада за чарадою спяшаліся туды, куды сплывала цеплыня, пералетныя вандроўнікі. (Я.Сіпакоў)
2. Узваліўшы на насілкі параненых( іх было чацвера), узвод Алексея Заспіцкага адступіў. (Б.Сачанка)
3.Дубы былі спілены, але засталіся іх пні, вакол якіх багата расло заячай капусты (мы яе называлі кісліцай). (Л.Гаўрылкін).

Пабочныя канструкцыі служаць для выражэння эмацыянальных адносін да выказанай інфармацыі, указваюць на ступень упэўненасці, крыніцу паведамлення і інш.
Ад пабочных трэба адрозніваць устаўныя канструкцыі, якія выражаюць дадатковае да асноўнага паведамленне.
І пабочныя, і ўстаўныя канструкцыі не з’яўляюцца членамі сказа (да іх нельга паставіць пытання), аднак па форме яны нагадваюць словы (на жаль, на шчасце), словазлучэнні (па меркаванні вучоных, на думку даследчыкаў) і нават сказы (як адзначаецца ў газеце, як думаюць многія). Таму ў мовазнаўстве сустракаем такія дастаткова ўмоўныя тэрміны: пабочнае слова, пабочнае словазлучэнне, устаўны сказ.

Заданне 5.

1.Поўдзень. – (аднасастаўны сказ,назыўны,выказніка няма, дзейнік выражаецца назоўнікам у форме Н.с.).
2.Ціха – (аднасастаўны сказ, безасабовы, дзеючай асобы няма і немагчыма яе ўстанавіць).
3.І тады чуваць, як робіцца млосна ўсяму – ныюць натруджанныя за раніцу на мурагу рукі і хочыцца піць.  – (складаны сказ,частка аднасастаўнага сказа, безасабовы, дзеючай асобы няма і немагчыма яе ўстанавіць).
4.Хочацца сваей вады са студні. – (аднасастаўны сказ, безасабовы, дзеючай асобы няма і немагчыма яе ўстанавіць).
5. Яшчэ больш хочацца піць – (аднасастаўны сказ, безасабовы, дзеючай асобы няма і немагчыма яе ўстанавіць).
6.Ад ракі трэба ісці пад сонцам. – (аднасастаўны сказ, безасабовы, дзеючай асобы няма і немагчыма яе ўстанавіць).
7.Яно б’е ў вочы, не даючы глядзець: павернеш галаву – доўга яшчэ ўсюды цемна: і на скошаным белым лугу і на балоце за садам. – (складаны сказ,частка аднасастаўнага сказа, пэўна – асабовы, выражаецца дзеясловам 2-ой асобы адз.ліка і безасабовы, дзеючай асобы няма і немагчыма яе ўстанавіць).
8.Пахне з-пад ног сырой ускапанай зямлей – торфам, пахне краніцай прыжоўклая спаднізу густая трава; пахнуць канюшыня і хмен;здалек з-за саду патыхае вільготным полем – сохне на жыце раса. – (складаны сказ,частка аднасастаўнага сказа, безасабовы, дзеючай асобы няма і немагчыма яе ўстанавіць).
9.Горача ісці пад сонца;чуваць, як на ілбе выступае пот. – (аднасастаўны сказ, безасабовы, дзеючай асобы няма і немагчыма яе ўстанавіць).
10.Хутчэй бы завярнуцца да ракі: на бугры ля дарогі, здаецца, сохнеш, як свінец;хутчэй бы зачэрпнуць  хатняй вады…– (аднасастаўны сказ, пэўна – асабовы, выражаецца дзеясловам 2-ой асобы адз.ліка)


Заданне 6

Складаназлучанныя сказы:
1.Лес, што падковаю апаяснаў веску,здаецца, памаладзеў.
Складаназлучаны сказ, наяўнасць дэтэрміната ў першай часткі, агульны кампанент, для абедзвух частак, злучальнае слова здаецца.
2.Густа і строга зелянела елка і сасна, але бярозы і асіны, кляны і ліпы так шчодра падалі, гарэлі, зіхацелі пад промнямі сонца, так прыгожа стаялі пад сінім звонкім небам, што здавалася, яшчэ хвіліна-другая – і ўзаўюцца  яны ў паветра, паплывуць над зямлей, як залатыя чароўныя хмары.
Складаназлучаны сказ з адносінамі супастаўлення, часткі связываюцца пры дапамозе злучальнага злучніка але,а таксама, часткі связываюцца пры дапамозе злучальнага злучніка і.
3.Яе засланялі пагоркі, але пойма ўгадвалася ў вільготных, прасунатых пахамі лугавых траў і красак, напевах ветру.
Складаназлучаны сказ з адносінамі супастаўлення, часткі связываюцца пры дапамозе злучальнага злучніка але.
4.Праз колькі часу лес расступіўся, і тады зноў  адкрыўся прастор.
Складаназлучаны сказ з адносінамі сінтаксічна спецыялізаванымі словамі, часткі связываюцца пры дапамозе злучнікавага элемента зноў
Складаназалежныя сказы:
1.Змярцвелы лес будзе стаяць тады пад суровым небам, успамінаюць сонечныя весновыя дзянькі, успамінаюць свае шумлівае зяленае юнацтва, ціха скардзіцца пякучаму ветру, і аднойчы, на самым золку, раптам пасвятлее ўсе, азорыцца іскрыстай беллю. Складаназалежны сказ з даданай часткай спосабу дзеяння , якая связана злучальным словам  і аднойчы
2.Дзе кольвек, то там можна было прыкмеціць чалавека, што крочыў за канем, запражаны ў плуг.
Складаназалежны сказ з даданай часткай спосабу дзеяння , якая связана злучнікам што
3.Які ён быў вялікі і прасторны, гэты вялізны свет, што раскрываўся перад вачыма малога!
Складаназалежны сказ з даданай дапаўняльнай часткай, якая связана злучнікам што
4.За дубамі святлела рака – шырокае серабрыста блакітнае люстраное палатно, расцянутае хто ведаў у якую далечыню.
Складаназалежны сказ з даданай дапаўняльнай часткай.
5.Цецярук сядзеў на сваей бярэзіне, як цар гэтага балота, і чырваоным вокам цікавіў за людзьмі. Складаназалежны сказ, с даданай часткай супастаўляльна характарызуе змест галоўнай часткі.


Заданне 7

1 Ціха вакол, не зварухнецца, трымаючы на сабе багатыя дары зімы, ніводная галінка на дрэве.(У.Краўчанка).
Складаны бяззлучнікавы сказ з аднатыпнымі часткамі, выражаюцца адносіны адначасовасці,паміж  прэдыкатыўнымі часткамі ставіцца коска, бо у сказе пералічваюцца адначасовыя з'явы.
2. Многа снегу – многа хлеба. (Прыказка).
Складаны бяззлучнікавы сказ з разнатыпнымі часткамі, выражаецца паясненіем прэдыкатыўнай часткі, акалічнасныя адносіны, паказывае вынік на вынік таго, пра што гаворыцца ў першай,  або высновай яе.
3. Прафесія настауніка не з легкіх: трэба ўвесь час паглыбляць свае веды. (В.Вітка).
Складаны бяззлучнікавы сказ з разнатыпнымі часткамі, выражаецца паясненіем прэдыкатыўнай часткі,адносіны акалічнасныя, паміж часткамі ставіцца двукроп'е, бо частка абазначае прычыну таго, пра што гаворыцца  ў першай
 4.Бліснула маланка – стала відна як удзень. (С.Грахоўскі)
Складаны бяззлучнікавы сказ разнатыпнымі часткамі, выражаецца паясненіем прэдыкатыўнай часткі, акалічнасныя адносіны, паказывае вынік таго,пра што гаворыцца ў першай.
5.Цяпер добра разумеешь:гэты куток быў даспадобы Якубу Коласу, тут яму легка пісалася. (К.Кірэенка)
Складаны бяззлучнікавы сказ з разнатыпнымі часткамі, выражаецца паясненіем прэдыкатыўнай часткі,адносіны акалічнасныя, паміж часткамі ставіцца двукроп'е, бо частка абазначае прычыну таго, пра што гаворыцца  ў першай

Заданне 8

1. Надвячоркам пайшоў дождж, па-майску цёплы, дробны, але спорны – той вясновы дождж, што змывае апошні снег у гушчарах і на схілах узгоркаў, бруд на дарогах і пасля якога трава пачынае расці так, што відаць, як варушыцца на зямлі зляжалае мінулагодняе лісце. (І.Шамякін)
Складаны сказ с рознымі відамі сувязі, складаецца с дзесяцью прэдыкатыўных частках, звязанных с бяззлучнікавай, злучнікавай і падапарадкавальнай сувяззю;у сказе вылучаюцца сем струткурна-семантычныя кампанентаў (просты сказ і складаны), яны связаны злучнікавай сувяззю і бяззлучнікавай;
другі кампанент – складаназалежны сказ з некалькамі даданымі, складаецаа с трох прадыкатыўных частак:падпарадкаванне паслядоўнае; а таксама адзін складаны сказ с беззлучнікавай сувяззю.

Схема сказа:
 
[   ], (які…),(які…),але (які…) – [   ], што [   ] і [   ] і [   ], што [   ],як [   ].

2. Вакол панавалі цішыня і чысціня, хараство першых зазімкаў, якія асабліва хвалююць і радуюць, — і Васіль паддаваўся ўладзе гэтага хараства: недаверлівае, насцярожанае сэрца больш і больш поўнілася шчасцем.(І.Мележ)
Складаны сказ с рознымі відамі сувязі, складаецца с пяцью прэдыкатыўных частках, звязанных с бяззлучнікавай і падапарадкавальнай сувяззю;у сказе вылучаюцца шэсць струткурна-семантычных кампанента (простыя сказы), яны связаны беззлучнікавай сувяззю;
другія кампаненты – складаназалежны сказ з некалькамі даданымі, складаецаа с двух прадыкатыўных частак:падпарадкаванне паслядоўнае;


Схема сказа:

[     ],  (…),  якія [     ],  – і [     ] : [     ].


Заданне 9.

З простай мовай:

1. Палазок падпоўз бліжэй да ўзгорка. Сэрца яго моцна білася. Ён з бояззю падумаў: «Каб не прамахнуцца мне! Каб не заўва¬жылі мяне гітлераўцы раней часу!» (К.Чорны, «На беразе», год выдання 1924)
2.  Назарэўскі працягнуў Зосі руку: «Цяпер я веру вам». ( К.Чорны, «Трэцяе пакаленне», год выдання 1935)

З ускоснай мовай:

1. Яна [Саша] напісала пісьмо Пятру і папрасіла яго прыехаць. Ён сур’ёзна адказаў, што баіцца гаспадыні. Саша запэўніла, што гаспадыня будзе ласкавай, як добрая цешча, і жартаўліва пагразіла, што, калі ён не прыедзе, яна выйдзе замуж, бо да яе сватаюцца (І. Шамякін «Трывожнае шчасце, год выдання 1995)

2. Давалася яшчэ парада, каб бацька не прадаваў цяляці ад чорнае коровы, а каб гадаваў (К. Чорны, «Трэцяе пакаленне», год выдання 1959)

З няўласна-простай мовай:

1. Гэта вестка моцна ўразіла Лабановіча. Няўжо гэта праўда? Андрэй Лабудзька, той самы Лабудзька, чыё прозвішча так блізка стаяла да яго прозвішча ў спісе, няўжо ён памёр? Ці можа гэта быць? (Я. Колас  «У палескай глушы» ,трылогія «На ростанях», год выдання 1923).
2. Baciль aж пepacтaў дыxaць: вocь дык нaвiнa! Becткy гэтyю чyў ён yпepшыню, чyткi нeяк aбышлi ягo, i нaвiнa ўpaзiлa xлoпцa нe-звычaйнa. I як янa мaглa нe ўpaзiць, кaлi cтoлькi пaкyтaвaў з-зa гэтaй пocкyдзi з aбpэзaмi, кaлi янa, мoжнa cкaзaць, cвeт ямy зaкpылa! Дacкaкaлicя, знaчыннa, гaды! Атpымaлi cвaё! Tyт жa ўcлeд зa paдacцю пaявiлacя клoпaтнae: a мoжa яны i пpa Кypaнi, пpa ягo штo гaвapылi? (І.Мележ «Людзi нa бaлoцe», год выдання 1962)