Уводзіны 3
1. Тэарэтычныя асновы методыкі арганізацыі слоўнікавай працы ў пачатковай школе 6
1.1 Асаблівасці слоўнікавага запасу малодшых школьнікаў 6
1.2 Лексікалогія як лінгвадыдактычная аснова методыкі слоўнікавай працы 11
2. Спецыфіка слоўнікавай працы вучняў пачатковых класаў у сучаснай школе 15
2.1 Асноўныя віды слоўнікавай працы ў сістэме развіцця маўлення вучняў пачатковых класаў 15
2.2 Эфектыўныя прыёмы працы над актывізацыяй слоўнікавага запасу малодшых школьнікаў 20
Заключэнне 24
Спіс выкарыстаных крыніц 26
Дзеці, якія прыходзяць у пачатковую школу, вядома, маюць пэўнае кола ўяўленняў і ведаў аб навакольнай рэчаіснасці. Але існуе шэраг складанасцей, на якія варта звярнуць увагу настаўнікам: кола рэальных ведаў малодшых школьнікаў аб прыродзе і грамадстве малы; часта бывае, што словы ў навучэнцаў маюцца, але за гэтымі словамі няма дакладных уяўленняў і паняццяў; слоўнік вучняў не ўпарадкаваны; слоўнік бывае развіты аднабакова; дзіця, здаецца, разумее некаторыя словы пры чытанні або пры слуханні, але не ўжывае або няправільна ўжывае іх у сваім маўленні; маўленне вучняў не толькі ў 1 – 2 класаў, але і ў 3 класе адрозніваецца невыразнасцю, паўторам адных і тых жа слоў; навучэнцы, не ведаючы правапісу многіх слоў, якія варта было б ужыць у сваёй пісьмовай мове, таму пазбягаюць іх, бо не ўмеюць карыстацца арфаграфічным слоўнікам, або пішуць іх памылкова.
Слоўнікавая праца ў школе – вобласць методыкі беларускай мовы; ахоплівае засваенне навучэнцамі новых слоў і значэнняў; засваенне адценняў значэнняў; эмацыйна-экспрэсіўных афарбовак слоў, сфер іх ужывання, іх шматзначнасці і пераносных значэнняў, засваенне сінонімаў, амонімаў; актывізацыю слоўніка; ачышчэнне слоўніка, ліквідацыю са слоўніка навучэнцаў дыялектных, прастамоўнай слоў. Слоўнікавая праца праводзіцца на ўсіх уроках. Сістэма слоўнікавай працы прадугледжвае штодзённае засваенне 3-10 новых слоў, а таксама пастаянную працу па ўдакладненні значэнняў слоў, высвятленні іх выразных магчымасцяў, па іх актывізацыі. У пачатковай школе слоўнікавая праца праводзіцца на практычнай аснове
Патрэба ў пашырэнні слоўнікавага запасу навучэнцаў вызначаецца рознымі прычынамі: навакольнае жыццё, вучоба ў школе, чытанне кніг, слуханне радыё і прагляд тэлепраграм, ўзбагачаюць веды дзяцей разам з якім часцяком прыходзяць незнаёмыя словы. Засваенне ведаў пры гэтым прадугледжвае запамінанне слоў. Валоданнем вялікім запасам слоў забяспечвае навучэнцам лепшае разуменне чытанага, свабоднае без цяжкасцяў зносіны ў розных кампаніях людзей. Імкненне навучэнцаў папаўняць свой слоўнікавы запас павінна дапамагаць школа.
Колькаснае пашырэнне запасу слоў у вучняў выяўляецца ў паступовым прыбаўленне да наяўных словах новыя словы ўзровень папаўнення лексем. Якаснае ўдасканаленне слоўнікавага запасу заключаецца, па-першае, ва ўдакладненні лексічнага значэння і сферы ўжывання, вядомых дзецям слоў, па-другое, у замене нелітаратурных слоў у слоўніку дзяцей літаратурнымі.
Дзеці авалодваюць роднай мовай праз маўленчую дзейнасць, праз ўспрыманне маўленне. Вось чаму так важна ствараць умовы для маўленчай дзейнасці навучэнцаў, для іх зносін, для выражэння сваіх думак. Развіццё гаворкі дзіцяці не стыхійны працэс. Яно патрабуе пастаяннага педагагічнага кіраўніцтва.
Методыка развіцця маўлення малодшых школьнікаў на лексічным узроўні прадугледжвае чатыры асноўныя напрамкі:
- узбагачэнне слоўніка – засваенне новых, раней невядомых навучэнцам слоў, а таксама новых значэнняў тых слоў, якія ўжо меліся ў слоўнікавым запасе.
- удакладненне слоўніка – слоўнікава-стылістычная праца, развіццё гнуткасці слоўніка, яго дакладнасці і выразнасці,
- актывізацыя слоўніка – перанясенне як мага большай колькасці слоў з слоўніка пасіўнага ў слоўнік актыўны,
- ліквідацыя нелітаратурных слоў – перанясенне іх з актыўнага слоўніка ў пасіўны. Маюцца на ўвазе словы дыялектныя, прастамоўнай, жаргонныя, якія дзеці засвоілі пад уплывам маўленчага асяроддзя.
Усе названыя напрамкі працы над слоўнікам пастаянна ўзаемадзейнічаюць. Асноўныя крыніцы ўзбагачэння і ўдасканалення слоўніка – гэта творы мастацкай літаратуры, тэксты падручнікаў, гаворка настаўніка. Усё гэта – педагагічна кіруемыя і арганізаваныя крыніцы ўзбагачэння мовы. Але на маўленне навучэнцаў уплываюць і крыніцы няправільныя (гаворка бацькоў, сяброў).
Актывізацыя слоўнікавага запасу – адзін з найбольш важных кірункаў у слоўнікавай працы. Гэта ўжыванне новых слоў, выразаў, фразеалагічных адзінак ва ўласным, самастойным маўленні школьнікаў: у гутарках, у пераказах, у апавяданнях, сачыненнях. Мэта слоўнікавай працы ў тым і заключаецца, каб актывізаваць, перанесці з пасіўнага слоўніка ў актыўны як мага большую колькасць слоў, навучыць дзяцей выкарыстоўваць іх правільна, у дакладным значэнні, дарэчы, навучыць выбіраць патрэбнае слова з сінанімічнага рада, навучыць спалучальнасці слоў.
Слоўнікавая праца, якая арганізуецца на ўроках у пачатковых класах, мае на мэце вырашэнне некалькіх задач: 1) у плане стварэння ўласнага паведамлення; 2) у плане ўспрымання чужога маўлення.
У плане ўспрымання маўлення праца заключаецца ў тым, што настаўнік дамагаецца ад дзяцей адэкватнага ўспрымання сэнсу слова ў тэксце з усімі кантэкстуальнымі адценнямі, нарошчвае, фарміруе здольнасць ўспрымання слоўных вобразных элементаў у складзе мастацкага тэксту ва ўсім яго сэнсавым і эмацыйна-экспрэсіўным аб'ёме, выхоўвае ў навучэнцаў уменне тлумачыць значэнне слова, асаблівасці яго ўжывання. У дадзеным выпадку адбываецца пашырэнне пасіўнага слоўніка дзяцей – пашырэнне кола знаёмых слоў, якія дзеці (да пэўнага моманту) не выкарыстоўваюць у гаворцы.
У плане стварэння паведамлення настаўнік павінен дамагацца ад навучэнцаў вольнага валодання моўнымі адзінкамі пры пабудове ўласнага выказвання, умення стварыць індывідуальна-кантэкстуальнае аб'яднанне слоў. Увага звяртаецца на ўдакладненне сэнсу выказвання, стварэнне выразнасці, стылістычнай мэтазгоднасці выказвання. У гэтым выпадку праца, напрыклад, можа праводзіцца над сінанімічнымі радамі слоў, члены якіх адрозніваюцца сэнсавымі адценнямі, эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкай, стылістычнай характарыстыкай [7, с. 29]. У гэтым выпадку якраз важную ролю адыгрывае актывізацыя слоўнікавага запасу малодшых школьнікаў.
1. Актывізацыя лексікі вучняў [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://elib.bspu.by/handle/doc/1120 . Дата доступу: 04.12.2021.
2. Актывізацыя слоўнікавага запасу вучняў на ўроках беларускай мовы ў пачатковых класах [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: https://elibrary.ru/item.asp?id=32443938 . Дата доступу: 03.12.2021.
3. Алексеева, М.М. Методика развития речи и обучения родному языку дошкольников: учеб. пособие для студ. высш. и сред, пед. учеб. заведений / М.М. Алексеева, В.И. Яшина. – М. : Издательский центр «Академия», 2000. – 400 с.
4. Баранов М.Т., Ипполитова Н.А., Ладыженская Т.А., Львов М.Р. Методика преподавания русского языка в школе : Учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений / под ред. М. Т. Баранова. – М.: Издательский центр «Академия», 2000. – 368 с.
5. Баранов, М.Т. Научно-методические основы обогащения словарного запаса школьника в процессе изучения русского языка / М.Т. Баранов. – М.: Наука, 2015. – 352 с.
6. Бобровская, Г.В. Активизация словаря младшего школьника / Г.В. Бобровская // Начальная школа. – 2003. – №4. – С. 47–51.
7. Богоявленский, Д.Н. Психология усвоения орфографии / Д.Н. Богоявленский. – Ростов н/Д: Феникс, 2013. – 448 с.
8. Бородич, А.М. Методика развития речи детей / А.М. Бородич. – М. : Просвещение, 1981. – 256 с.
9. Выготский, Л.С. Мышление и речь / Л.С. Выготский. – М. : Педагогика, 1998. – 97 с.
10. Гамеза, Л.М. Выкладанне лексікі беларускай мовы ў функцыянальна-камунікатыўным аспекце. Адназначныя і мнагазначныя словы. Прамое і пераноснае значэнне слоў / Л.М. Гамеза // Роднае слова. – 1998. – № 10. – С. 119–125.
11. Гоўзіч, І.М. Методыка выкладання беларускай літаратуры : дапам. для студэнтаў філал. спецыяльнасцей выш. навуч. устаноў / І.М. Гоўзіч, А.І. Лугоўскі, С.А. Сычова. – Мінск : БДПУ, 2012. – 229 с.
12. Жуковіч, М.В. Сучасныя адукацыйныя тэхналогіі на ўроках беларускай мовы і літаратуры: дапам. для настаўнікаў устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання / М.В. Жуковіч. – Мінск : Аверсэв, 2015. – 252 с.
13. Касцян, М.І. Шляхі ўзбагачэння і актывізацыі лексікі вучняў / М.І. Касцян // Народная асвета. – 1984. – №2. – С. 49–51.
14. Колосов, П.И. Словарная работа на уроках литературного чтения / П. И. Колосов. – М. : Академия педагогических наук РСФСР, 1958. – 125 с.
15. Лопатина, А.Н. Русский язык / А.Н. Лопатина. – М.: Просвещение, 2014. – 345 с.
16. Львов, М.Р. Методика обучения русскому языку в начальных классах / М.Р. Львов, Т.Г. Рамзаева, Н.Н. Светловская. – М.: Просвещение, 2012. – 235 с.
17. Львов, М.Р. Методика преподавания русского языка в младших классах / М.Р. Львов, В.П. Горецкий, О.В. Сосновская. – М.: Академия, 2010. – 172 с.
18. Львова, С.И. Словообразовательная модель как объект анализа на уроках русского языка / С.И. Львова // Русский язык в школе. – 2013. – № 3. – С. 10–11.
19. Матвеева, А.П. О преемственности в изучении лексики / А.П. Матвеева // Русский язык в школе. – 2013. – №5. – С. 21–26.
20. Махмудов, Ш.А. Русский язык. Морфемика. Словообразование. Этимология / Ш.А. Махмудов, Г.П. Цыганенко // Русский язык в школе. – 2011. – № 2. – С. 13–15.
21. Методыка выкладання беларускай мовы ў пачатковых класах: Вучэб. дапаможнік для фак. педагогікі і методыкі пачатковага навучання пед. ін-таў / Я.М. Івашуціч, М.П. Лукашук, Б.В. Пятровіч, А. П.Шанько; Пад рэд. А.П. Шанько – Мінск : Выш. шк., 1986. – 408 с.
22. Нечаева, Н.В. Как учить грамоте читающих и нечитающих детей / Нечаева Н.В. – М.: ФНМЦ им. Л.В.Занкова, 1998. – 104 с.
23. Слоўнікавая праца на ўроках літаратурнага чытання ў пачатковых класах [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://elib.bspu.by/handle/doc/38458 . Дата доступу: 02.12.2021.
24. Смыкоўская, В.І. Развіццё мовы вучняў на ўроках літаратуры / В.І. Смыкоўская. – Мінск: Народная асвета, 1988.
25. Ушинский, К.Д. Избранные педагогические произведения / К.Д. Ушинский. – М., 1968. – С. 104.
