Нацыянальныя локусы ў творчасці Яна Баршчэўскага

Локусы — гэта вобразы замкнёнай прасторы, якія апісваюць асобныя аб’екты, сэнсава адмежаваныя ад іншых (гара, лес, будынак, дрэва, возера і г. д.). Вобраз-локус — апісаны ў фальклорным або літаратурным творы асобны лакалізаваны аб’ект замкнёнай прасторы, які мае асаблівую сэнсавую нагрузку і, як правіла, уплывае на развіццё сюжэта, на лёс персанажаў. Локусы разам з вобразамі-персанажамі і рэчамі адносяцца да адзінага сэнсава-структурнага тыпу вобразаў, якія адыгрываюць значную ролю ў сюжэце мастацкага твора.
Творчасць Яна Баршчэўскага зяўляецца сапраўдным культурным і нацыянальным феноменам стагоддзя ў беларускай літаратуры вядома арыгінальнымі па сваіх жанравых і тэматычных асаблівасцях твораў. Паэт, празаік, аўтара публіцыстычных артыкулаў, рамантык і рэаліст. Ён зяўляецца адным з самых першых сярод пачынальнікаў новай беларускай літаратуры.
Багаты фальклорны матэрыял, пакладзены ў аснову творчасці Яна Баршчэўскага дазваляе выявіць у ім сімвалічныя дамінанты этнакультуры беларусаў (лес, раку, гару, врзера, сядзібу і інш.). Гэта адбываецца дзякуючы «міфалагізацыі» фальклору, пранікненню ў яго ідэй, сюжэтаў і вобразаў міфалогіі, якія надаюць вуснай народнай творчасці адзнакі светаўспрымання. Фальклорны матэрыял, які мае ў сваёй аснове міфалагічны элемент, праз арыгінальную аўтарскую апрацоўку захоўвае і трансліруе ў мастацкай форме этнакультурныя сімвалы.
Этнакультурная сімволіка творчасці Яна Баршчэўскага, адна з значных тэарэтычных момантаў, а менавіта яна вызначае сувязь архетыпа і сімвала.
Ян Баршчэўскі ў сваіх апавяданнях традыцыйна ўвасабляе карціну свету беларусаў, адлюстроўвае родны край, таму амаль ва ўсіх яго творах «Рыбак Родзька», «Жабер-трава», «Пра чарнакнiжнiка i пра цмока, што вылупiўся з яйка, знесенага пеўнем» і інш. праследжваецца локус возера, лесу як сакральны цэнтр упарадкаванага свету, выступае ў якасці памежнага прасторавага локуса. Вобраз возера, лесу звязваецца міфалагічнай свядомасцю з іншасветам, надзяляецца негатыўнай семантыкай — вобласцю смерці, а таксама надзяляецца ўласцівасцю магічна ўздзейнічаць на лёсы жывых людзей і на прадметы, якія знаходзяцца на зямлі.
Цэнтрам беларускага локусу, адлюстраванага Янам Баршчэўскім з’яўляецца дом, гаспадарчая сядзіба. Гэта выразна прасочваецца ў такіх творах, як «Шляхціц Завальня», «Стогадовы старыя і чорны госць», «Да Станіслава Юр’евіча», «Роспач». Вобраз дома ўвасобіў у сабе як міфічны і сакральны, так зямны і рэальны змест. У творах жытло надавала свету прасторавы сэнс, аддзяляла чалавека ад космаса. У доме як бы суіснавалі чалавек і Сусвет, унутранае і вонкавае, таму станавіліся магчымымі перакадзіроўкі паміж часткамі чалавечага цела, элементамі космасу і дэталямі хаты. Вобраз дому мае не толькі ролю пэўнай архітэктурнай пабудовы, жытла, а разглядаецца значна шырэй, што мы і бачым у творах пісьменніка.
Архетыпічнай семантыкай валодае такі элемент этнапрасторы, як узгорак, гара, выспа — верхнія каардынаты прасторавай вертыкалі. Выспа у беларускай міфапаэтычнай карціне свету азначае паўсталую з хаоса, упарадкаваную прастору — сакральны участак сушы, абкружаны вадой, які трывала суадносіцца з цэнтрам свету ў значэнні першаснай, ідэальнай прасторы. Гара па сутнасці, з’ўяўляецца месцам найбольш набліжаным да боскага свету. У Яна Баршчэўскага дадзены этнапрасторавы архетып гары ў шматлікіх творах: «Русалка-спакутніца», «Нарыс Паўночнае Беларусі», «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях».
Так пад этнакультурнымі прасторавымі архетыпамі ў творчасці Яна Баршчэўскага разумеюцца адметнаыя прасторавыя вобразы, якія пранізваюць ўсю мастацкую творчасць пісьменніка і ўтвараюць сталы фонд вобразаў і сюжэтаў. У сваёй творчасці мастаку ўдалося адлюстраваць глыбінны архетыпічны ход культуры народа, увасоблены ў выглядзе сукупнасці прасторавых локусаў, якія маюць сімвалічны змест і адлюстроўваюць карціну свету прадстаўніка этнічнай супольнасці.

1. Баршчэўскі, Я. Выбраныя творы / Укладанне, прадмова і каментарыі. М. Хаўстовіча. — Мінск : Беларускі кнігазбор, 1998. — 480 с.
2. Байбурин, А. К. Жилище в обрядах и представлениях восточных славян / А. К. Байбурин. — Ленинград : Наука, 1983. — 188 с.
3. Белая, А. І. Абрысы роднага : Нацыянальныя локусы культуры ў беларускай прозе «эпохі рубяжа» : манаграфія / А. І. Белая. — Баранавічы : БарДУ, 2015. — 206 с.
4. Валодзіна, Т. Семантыка рэчаў у духоўнай спадчыне беларусаў / Т. Валодзіна. — Мінск : Тэхналогія, 1999. — 170 с.
5. Воран, І. А. Нацыянальныя асаблівасці светаадлюстравання ва ўкраінскай і беларускай малой прозе пачатку ХХ стагоддзя : аўтарэф. дыс. канд. філал. навук : 10.01.03 ; 10.01.01 / І. А. Воран. — Мінск, 2011. — 24 с.
6. Дучыц, Л., Лобач У. Гара / Л.Дучыц, У.Лобач // Беларуская міфалогія : энцыклапедычны слоўнік — Мінск : Беларусь, 2004. — 114 с.
7. Дучыц, Л. Возера / Л. Дучыц, У. Лобач // Міфалогія беларусаў : Энцыклапедычны слоўнік / склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка ; навук. рэд. Т. Валодзіна, С. Санько. — Мінск, 2011. — С. 86 — 87.
8. Жылко, У. А. Увасабленне этнапрасторы ў творчай спадчыне Я. Баршчэўскага / У. А. Жылко // Этносоциальные и конфессиональные процессы в современном обществе : сб. науч. ст. / ГрГУ им. Я. Купалы; редкол : М. А. Можейко (гл. ред.) [и др.]. — Гродно : ГрГУ, 2012. — С. 289 — 292.
9. Зямкевіч, Р. Я. Баршчэўскі — першы беларускі пісьменнік ХІХ сталецьця / Р. Я. Зямкевіч // Вестник ОГУ. 2005. — № 11.
10. Лотман, Ю. М. Художественное пространство в прозе Гоголя / Ю. М. Лотман // Лотман, Ю. М. В школе поэтического слова : Пушкин, Лермонтов, Гоголь. — Москва, 1988. — С. 251 — 292.
11. Лiтapaтypa Бeлapyci ХІХ cтaгoддзя: aнтaлoгiя / yклaдaльнiкі : К. А. Цвipкa, І. С. Шпaкoўcкi, К. У. Антaнoвiч. — Мiнcк : Бeлapycкaя нaвyкa, 2013. — 862 c.
12. Лобач, У. Міфалогія прасторы ў творах Я. Баршчэўскага // Ян Баршчэўскі ў славянскім свеце. — Віцебск : ВДУ, 2004 — С. 52 — 56.
13. Мармыш, Т. М. Архетыпы лакальнай ідэнтычнасці беларусаў / Т. М. Мармыш // Веснік Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры. — 2010. — № 1. — С. 25 — 30.
14. Марозаў, І. В. Асновы культуралогі : архетыпы культуры / І. В. Марозаў. — Мінск : Тетра Системс, 2001. — 608 с.
15. Міфалогія беларусаў. Энцыклапедычны слоўнік. / склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка; навук. рэд .Т. Валодзіна, С. Санько. — Мінск : Беларусь, 2011. — 607 с.
16. Навасельцава, I. Канцэпт «дом» у паэзii Нiла Гiлевiча / І. Навасельцава [Электронны ресурс]. — Рэжым доступу : https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/6399/1/BB_9_2017_I_Навасельцава Канцэпт дом у паэзii Нiла Гiлевiча.pdf — Дата доступу : 29.04. 2021.
17. Навасельцава, Г. В. Мастацкае асэнсаванне мінулага ў прозе Яна Баршчэўскага [Электроны рэсурс]. — Рэжым доступу file:///C:/Users/User/Desktop/Г.В.Навасельцава.pdf — Дата доступу : 28.12.2020
18. Научно-технический энциклопедический словарь онлайн [Электронный ресурс]. — Режим доступа : https://rus-scientific-technical.slovaronline.com/ — Дата доступа : 29.01. 2021.
19. Неклюдов, С. Ю. К вопросу о связи пространственно-временных отношений с сюжетной структурой в русской былине / С. Ю. Неклюдов // Тезисы докладов во Второй летней школе по вторичным моделирующим системам, Тарту, 16–26 авг. 1966 г. / Тарт. гос. ун-т. Тарту, 1966. — С. 42 — 44.
20. Океанский, В. П. Локус «Идиота» : введение в культурофонию равнины / В. П. Океанский // Роман Достоевского «Идиот» : раздумья, Проблемы. — Иваново, 1999. — С. 179 — 200.
21. Прокофьева, В. Ю. Категория пространство в художественном преломлении: локусы и топосы / В. Ю. Прокофьева // Вестник Оренбургского государственного университета. — 2005. — № 11. — С. 87 — 94.
22. Санько, С. Лес / С.Санько // Беларуская міфалогія: энцыклапедычны слоўнік — Мінск : Беларусь, 2004. — С. 283 — 285.
23. Сухоцкая, Т. Ф. Архетыпы культуры. Вучэбна-метадычны комплекс / Т. Ф. Сухоцкая. — Мінск : БДУКМ, 2017. — 114 с.
24. Сыракомля, У. Выбраныя творы / уклад. К. Цвірка — Мінск : Беларускі кнігазбор, 2011. — 584 с.
25. Тарасова, И. А. Поэтический идиостиль в когнитивном аспекте (на материале поэзии Г.Иванова и И.Аненского) : автореф. докт. дис. канд. пед. наук : 10.02.01 / И. А. Тарасова ; Сарат. гос. ун-т им. Н. Г. Чернышевского. — Саратов, 2004. — 48 с.
26. Федоров, Ф. П. Степное пространство в русской литературе / Ф. П. Федоров // Проблемы изучения художественного произведения в школе и вузе. Вып. 3. Город, деревня, дом в литературе. — Оренбург : ОГПУ, 204. — С. 6 — 19
27. Фролова, О. Е. Содержательные и методические интерпретации категории «пространство» при обучении толкованию русского прозаического художественного текста. дисс. канд. пед. наук. : 13.00.02. / О. Е. Фролова ; — Москва, 1996. — 416 с.
28. Хализев, В. Е. Теория литературы : учебник для высших учебных заведений / В.Е. Хализеева. — Москва : Высшая школа, 2005. — 404 с.
29. Хаўстовіч, М. В. Мастацкі метад Яна Баршчэўскага / М. В. Хаўстовіч. — Мінск : БДУ, 2003. — 204 с.
30. Шамякіна, С. В. Тыпалогія і структура аб’ектных мастацкіх вобразаў (на матэрыяле беларускіх чарадзейна-фантастычных казак) : аўтарэф. дыс. канд. філал. навук : 10.01.08 ; 10.01.09 /C. В. Шамякіна ; НАН Беларусі. — Мінск, 2013. — 23 с.
31. Шамякіна, Т. І. Міфалогія Беларусі (нарысы) / Т. І. Шамякіна. — Мінск : Мастацкая літаратура, 2000. — 400 с.
32. Швед, І. А. Космас і чалавек у дэндралагічным кодзе беларускага фальклору : манаграфія / І. А. Швед ; навук. рэд. І. А. Чарота ; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы ; Брэсц. дзярж. ун-т імя А. С. Пушкіна. — Брэст : БрДУ, 2006. — 129 с.
33. Шеллинг, Ф. В. Философия искусства / Ф. В. Шелинг. — Москва : Мысль, 1966. — 496 с.
34. Щукина, Д. А. Пространство в художественном тексте и пространство художественного текста / Д. А. Щукина. — СПб. : СПбГУ, 2003. — 2016 с.
35. Юнг, К. Г. Архетип и символ / К. Г. Юнг. — Москва : Renaissans, 1993. — 286 с.